Φαράγγια

Το φαράγγι της Σαμαριάς
Το φαράγγι της Αγίας Ειρήνης
Το φαράγγι του Βουραϊκού
Το φαράγγι του Βίκου
Το φαράγγι του Ασωπού
Το φαράγγι του Αγγίτη

Το φαράγγι της Σαμαριάς

	Στη νότια πλευρά του οροπεδίου του Ομαλού, πάνω στα Λευκά Όρη της Δ. Κρήτης, ξεκινά το φαράγγι της Σαμαριάς από τη Θέση Ξυλόσκαλο στα 1.200μ. ύψος. Η άλλη του άκρη, που απέχει 16 χλ. περίπου, αγγίζει τις ακτές του Λιβυκού πελάγους. Το φαράγγι - σχηματισμός μοναδικός σ' όλη τη Μεσόγειο - αποτελεί, μαζί με τις γύρω πλαγιές και αλλά μικρότερα φαράγγια, μέρος του Εθνικού δρυμού Σαμαριάς. Η ανακήρυξη της περιοχής ως Εθνικού Δρυμού έγινε το 1962 (Β.Δ. 781/62). Σκοπός ήταν να προστατευθούν στα 48.500 στρέμματα της έκτασης του τα σημαντικά και ιδιόμορφα στοιχεία που συνθέτουν την συναρπαστική φυσιογνωμία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής.
	Το φαράγγι δημιουργήθηκε σ' ένα πολύ μακρινό παρελθόν. Πριν από 14 εκατομμύρια περίπου χρόνια, οι δυνάμεις που κινούν τον φλοιό της γης πίεσαν, πτύχωσαν και διέρρηξαν τα στρώματα των πετρωμάτων της περιοxής. Από τότε άρχισε τη δράση του το νερό της βροxής, που κυλώντας νοτιοανατολικά προς τη Θάλασσα, σκάβει όλο και ποιο βαθιά τα πετρώματα (ασβεστόλιθους, δολομίτες, σxιστολίθους, μάρμαρα κ.α.), δημιουργώντας έτσι το στενό (μέχρι 3,5ρ. πλάτος!), απότομο και επιβλητικό τόπο του φαραγγιού. Το νερό, με τους χείμαρρους και τις 22 πηγές, εξακολουθεί και σήμερα νάναι ένας από τους πιο σημαντικούς χαρακτήρες του Εθνικού Δρυμού. Τα σπήλαια, όπως ο Δαιμονόσπηλιος, τα πετρώματα με την έντονη πτύχωση, οι πολλές ψηλές κορφές, όπως αυτές του Μελινταού (2134 ρ.), του Βολακιά (2117 μ.) και του Γκίγκιλου (1864 μ.), καθώς και οι άφθονες ορθοπλαγιές είναι μερικοί ακόμα από τους χαρακτήρες του βουνού.
	Η εικόνα συμπλrιρώνεται από τον φυτικό και zωικό κόσμο, ισάξιους σε ενδιαφέρον, ποικιλία και μοναδικότητα με το τοπίο. Πολλές είναι οι μορφές της ζωής που δεν βρίσκονται πουθενά άλλον στον κόσμο, είναι δηλαδή ενδημικές. Αυτό οφείλεται στο ότι το νησί ολόκληρο απομονώθηκε πριν από πολλά εκατομμύρια χρόνια από την υπολοιπrι Ελλάδα. Αλλά και η ίδια η περιοχή είχε μικρή επικοινωνία με το ανατολικό μέρος του νησιού εξαιτίας των ψηλών βουνών. Έτσι, με τις ιδιαίτερες αυτές συνθήκες, τα φυτά και τα zώα βρήκαν εδώ καταφύγιο και προστασία ενώ εξαφανίστηκαν από άλλους τόπους. Τα είδη των φυτών που ζoύν στον Εθνικό Δρυμό ξεπερνούν τα 450. Τα 70 περίπου απ' αυτά είναι ενδημικά είδη και υποείδη της Κρήτης, όπως ο δίκταμος (Amaracus dίctamnus), ο έβενος (Ebenus cretica), η αμπελιτσιά (Zelkova abelicea) και η τραχεία Πεύκη η κρητική (Pinus brutia cretica). Το βούπλευρο (Bupleιιrum kalάskalae) και η μυοσοτίς (Myosotis refracta refracta) είναι από τα φυτά που ζουν αποκλειστικά στο φαράγγι. Η ονοβρύς (Onobrychis sphaciotica), το ελίχρυσο (Helίchrysum heldreίchii) και το κεφαλάνθηρο (Cephalanthera cucculata) είναι από τα πολύ σπάνια που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν. Από τα ζώα της περιοxής πολλά είναι ενδημικά κρητικά είδη και υποείδη. Ονομαστό ανάμεσά τους το κρητικό αγριοκάτσικο ή αγρίμι (Capra aegagτus cretίca), που έχει τραγουδηθεί και εμπνέει την τέχνη με τόση ενέργεια από τα αρχαία χρόνια ως σήμερα. Ακόμα, εδώ ζει ο κρητικός ασβός ή άρκαλος (Meles meles arcalus), το κρητικό κουνάβι ή ζουριδα (Martes foina bunites), ο κρητικός αγκαθοποντικός (Acomys mirιous), η κρητική νυφίτσα η καλογιαννού (Mustela nivalis galiτιtlτias), ένα ενδημικό υποείδος σαύρας, σαμιαμιδιού, βα-τράχου, κ.α. Μπορεί κανείς, επίσης, να δει να πετούν όρνια (Gyps fulvus) και γυπαετοί (Gypaetus barbatus) - από τα πιο σπάνια και απειλούμενα πουλιά στην Ευρώπη. Πολύ πιθανό ακόμη να δει σπιζαετούς (Nieraaetus fasciatus) και χρυσαετούς (Αquila chrysaetos).
	Μεγάλη είναι εδώ η ποικιλία των βιότοπων - περιοχών όπου ζουν, αναπαράγονται και εξελίσσονται οι μορφές της άγριας ζωής. 0 κάθε ένας έχει τις ιδιαιτερότητές του από άποψη γεωμορφολογίας, κλίματος, εδάφους, φυτών και zώων: τα ορεινά λιβάδια, τα σπηλαία, τα δάση από σφεντάμια, από πεύκα ή από κυπαρίσσια, οι ορθοπλαγιές και οι πετροπλαγιές, οι πουρναρότοποι και οι φρυγανότοποι, τα τρεχούμενα νερά και οι όχθες τους, οι περιοχές με χαρουπιές, σχίνους και πικροδάφνες, Είναι απίστευτα γοητευτική η συνεχής τους εναλλαγή. Στους βιότοπους αυτούς συγκαταλέγονται και κείνοι που δέχονται, πιο έντονα την ανθρώπινη επίδραση, όπως ο οικισμός της Σαμαριάς και τα σημεία γύρω από το κεντρικό μονοπάτι.
	Η εικόνα του φαραγγιού ολοκληρώνεται με τον άνθρωπο που εδώ και αιώνες - από τα νεολιθικά ακόμα χρόνια - έδρασε- στο περιβάλλον του αλλά και διαμορφώθηκε απ' αυτό. Χαρακτήρας, μύθοι και παραδόσεις, ιστορία, ασχολίες, αρxιτεκτονική. Οι προϊστορικοί οικισμοί, η πόλη Καινώ, η πόλη Τάρρα, το μαντείο και το ιερό του Απόλλωνα και, σαν απαραίτητο συμπλήρωμα, οι παλαιοχριστιανικοί τάφοι, οι βυzαντινοί ναΐσκοι, το χωριό της Σαμαριάς, τα βενετσιάνικα κάστρα. Αυτά είναι λιyοστά μονάχα από τα ixvn του ανθρώπου που κινήθηκε στην περιοxή. Στην καρδιά του φαραγγιού βρίσκεται εκκλησάκι του 1379, αφιερωμένο στην Όσια Μαρία από την οποία πήρε το όνομα το ομώνυμο χωριό καθώς και όλο το φαράγγι. Η απομόνωση και η αγριάδα της περιοxης βοήθησαν ώστε ο τόπος να γίνει το προπύργιο του χριστιανισμού κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας καθώς και των κάθε λογής διωγμών, απελευθερωτικών αγώνων και επαναστάσεων. Ο πλούτος του φαραγγιού, φυσικός και πολιτιστικός, δεν έχει το ταίρι του. Συγκινεί και πληρεί τον επισκέπτη.